آرام، انگار نمُرده باشد...

κώμα

بعد از سالها توانستیم با یکدیگر تماس بگیریم. از حالِ بدش نوشته بود. و دُنیایی از نگرانی بعد از سالها از آنسویِ دُنیا و اقیانوس و دریاها به من رَسیده بود.

 رژیمِ غِذایی سالمی داشت، به کارش علاقه قلبی داشت، روزهایِ تعطیلِ هفته به کوهنوردی، گاهی شِنا و چیزی که بیش از همه دوست می‎داشت می‎رفت: پرواز. اوّلین نامه‎اش—در پاسُخ به نامه‎ام—، بعد از سالها که نشانیهایِ همدیگر را گُم کرده بودیم، همراهِ خبر بَدی بود: سرطان، بدخیم، پیش‎رونده، و سریع...

بعد از آن، نامه‎ای فرستاده بود به مهربانی با هدیتی. نامه‎ای فرستادم و هدیتی به حسرتی... مدّتی بیخبری، مدّتی نامعلومی... حالا خبری... دوستی ئی‎میلی نوشته و خبر را به من داده...

در آن نامه، اوّلین نامه بعد از سالها: خودش را اینطور توصیف کرده بود: شیمی‎درمانی دردِ زیادی دارد، و عِلاوه بر دردهایِ جِسمانی، رنجِ روحی‎اش بیشتر. مَنی که سالهایِ سالْ سالِم زندگی می‎کردم. غِذایِ سالِم، ورزش، طبیعت‎دوستی و ... و ... . نوشته بود که، یک‎روز خودش را در آینه نگاه کرده و دیده موهایش همه ریخته است، در آینه هیولایی دیده بود. چه دردناک بود خواندنِ نامه‎اش—چه رنجبارست بیاد آوردنِ آن نوشته—، همیشه بنظرم( و بنظر خودش نیز) زندگی‎ای توأم با موفقیَّت و بیش از آن رضایتِ باطن داشته. چه شاد مینمود، چه لبخندِ گرمی، چه موهایِ بلند و نرمی، موهایِ همیشه سیاه، چشمهایی که، چونان پرتقالی تابستانیْ گرم می‎درخشیدند، آنهمه مهربانی که در کلماتش بود، آن حجمِ عظیمِ دلگرمی، آن خوشحالی و هیجانِ وصف‎ناپذیر ناشی از پرواز... چه چیزها که به من یاد داده، چه عَوالمی که به من نشان داده، چه مهربانیها و حقّها که بی‎منّت و بی‎رشوت و بی هیچ چشم‎داشتی نثار کرد...

سه خیابان پیاده راه رفتم، شاید فقط کمی بهتر بشوم از اینهمه فشرده شدن، مچاله شدن، لَختی فراموشی... نتیجه: هیچ. وقتی پیاده راه می‎رفتم، مُدام در خاطرم تَکرار میشد: همینجا، و نه آنسویِ اقیانوسها و دریاها و آسمانها و سرزمینها و ... و ...، همین نزدیکی او هست که، هست، نه در خوابی عمیق غنوده، نه در غُبار تاریخ گُم شُده، و هیچ برایش نکرده‎ام... و هرچه بوده، چه دیر، چه بد چه نافرجام... . شروع می‎کنم نوشتن، نوشتن هم التیامی نمی‎بخشد... ننوشتن—بخصوص، بوقتِ بیقراری برایِ دوستی در دور دست، و اویی نزدیک ولی دورافتاده—، خفه کننده است، ولی گاهی نوشتنْ نیز چه رنجبار، چه پُر محنت...     

شَبْ خانه روشَنْ می‎شَوَد چونْ یادِ نامَتْ می‎کُنَم...

لعلّ اللهَ یُحدِث بَعدَ ذٰلک أَمرًا!

گُفتْ بخوان، خواندم، الان به لُطفِ او و اجابتِ أَمرش-که معترفم همیشه عاقلتر از من بوده و بهتر و دقیقتر و سنجیده‎ و ظریفتر و مهربانانه‎تر کاری کرده، سخنی گفته، امری کرده به من و... و ...(و این روزهای سخت و محنت‎بار بهتر و عمیقتر اینهمه را میفهمم)-، الان اندککی آرامترم. و کسی که این دلآشوبه و آسیمگی و بیقراریِ جانفرسا و فروپژمرنده را تجربه کرده باشد، خوب میفهمد این "اندکک" چه بزرگ است، خاصّه اگر در اجابتِ أَمرِ "او" بوده باشد، که همین بتنهایی برایِ مَن پُر از لُطف و رحمت است.

«مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ»، بخشی از "بقره": 255

سایه‎یِ شوم و سنگینِ گذشته: به بهانه‎یِ چند دیدار، گفت‎وگو، و سکوت(گذشته حاضر است!)

أَوَّل: اینکه بگویی مَنْ فُلان کار را کرده‎ام و یا بهمان فضیلت را دارم و یا در حقِّ بیستار کَس، بهمان کُمَک/مَحَبَّتْ/ کار و ... و ... را انجام داده‎ام، و  یا فلان حقّ و ... و .... را در نِسبَتِ با دیگری—که شاید برای او کاری کرده باشم یا نکرده باشم—، و یا در نسبتِ با خودم دارم، سهل است(یا من فکر می‎کنم چندان دشوار نباید باشد، بخصوص اگر اندکی خودشیفتگی و خودگُزینی و خودمَداری مَحض نیز داشته باشی). سُخَنْ گفتن از حَسَنات و خوبیها و افعالی که، شاید هم نَفْسِ انجام و تَحَقُّقِشان خوب بوده است و  هم نتایجی که بر آن مترتب شُده است، خوب بوده باشد، چندان دشوار نیست-اگر اصلًا دشوار بِتَوانَد بود-، امّا حرف زدن از رذائل و افعالِ ناروا و ناراستیها، و اعترافِ به خطا کاریست که، اگر نگویم برای بَعْضِ کَسان مُحال است(از جُمله خودِ من)، امّا بی‎هیچ گفت‎وگوی، سخت دشوار است. 

دُوُم: و باز این نیز هست که، وقتی میخواهیم در مجلسی، سُخَنی را نُقْلِ محفلمان کنیم، گُمان میکنم، سهل باشد از آن رذائل و افعالِ—شاید بینهایتْ بد و زشت، و ناروایی که، شاید شمارش ناپذیر باشد/بنماید—، و از شخصِ خاصّی نیز بروز کرده،  حرف بزنیم. منظورم افعالِ ناروا و بدی است که، آسیبهای روانی و معنوی شمارناپذیری بر جان و دل بسیاری کسان وارد کرده است، و زخمهای ناسورِ نازدودنی بر روانِ کَس/کسانی زده باشد.

سوّم: اینکه کسی در گذشته خطایی/خطاهایی و فعل/افعالِ ناروایی مرتکب شده باشد(و این افعالِ ناروا و زشت و بد بینهایت مشمئز کننده بوده باشند)، بی‎هیچ شَکّی اگر آن فعل، بر دائره و حوزه‎یِ حقوق اشتمال داشته باشد، آن فرد باید مجازات شود،  اگر آن فعل بد وجهی اخلاقی داشته باشد، بر عهده فرد گناهکار است که، وظیفه‎یِ‎ پوزشخواهی و جبران را بجا بیاورد. و دقیق نمیدانم برای انجام ندادن چنان چیزی(پوزش و جبران) چه عذری میتوان داشت/تراشید.

چهارم: تصوّری که به ذهن میرسد شاید این باشد—و  به ذهن خودم هم میرسد—، سخن گفتن از ”بدیهایِ“ واقعیِ کسیْ به کَس یا کسانی که، إِطّلاعِ دقیقی از بدکردهایِ/بدکاریهایِ آن شخص ندارند،  مصداقِ فعلِ زشت و ناروایِ "بدگویی" نمیتواند باشد. امّا چرا؟ بنظر میرسد که چُنان چیزی جز گزارش ماوقع و اظهارِ واقعیّت چیز دیگری نمیتواند باشد. اما این نیز هست که،  امیدوار باید بود آنچه گزارش و شرح میشود، با دقّت و بی‎کم و کاست و نُقصان، و اضافتْ بیان شود(چیزی جز بیان ماوقع نباشد)، و به هر ترتیب نوعی و نحوه‎ای از باژگونه نمایی واقعیّتْ در کار نباشد/نشود(شاید کسی بپرسد: ما چقدر از حاقِ واقعِ آنچه که رُخ داده اطّلاع داریم که بخواهیم چُنان گزارشی بدست دهیم؟ شاید این پرسش مهمّ باشد ولی برایِ من مدخلیّتی ندارد).

همچنین میتوان پرسید با گفتن بدیهای دیگری/دیگرانی چند، به کَس/کسانی دیگر که، احیانًا اطّلاع و خبری از آن بدیها ندارد/ند و یا حتّی فکر میکند/میکنند آن خطاکار/گناهکار فرد خوبی است (و توجّه دارم که معنای فرد خوب مبهم است) چه سودی میتواند داشته باشد؛ شاید یک پاسخ مقدر چنین چیزی باشد—و تصوّر میکنم شاید پاسخ بدبینانه‎ای قلمداد شود— : میخواهیم خشم خود را إرضا کنیم. ولی فکر میکنم پاسخ درست‎تر و واقعبینانه‎تر این باشد: میخواهیم شرّی را نشان دهیم و از خطری که فی‎الواقعْ نزدیکِ آن کَس یا کسان است، ایشان را برحذر داریم/از ایان مراقبت کنیم. البته میشود از مسیح نقل قول کرد و گفت: «آنقدر بر او سنگ بیندازید تا بمیرد. ولی سنگ اول را کسی به او بزند که خود تا بحال گناهی نکرده است»(یوحنا: باب هشت)؛ و می‎شود این نَقْلِ قول از مسیح را حربه و فریبی برای دلسوزی دیگری و جلب ترحم و یا خودفریبی دیگرباره‎یِ خود و التیام عذاب وجدان تلقّی کرد(و شاید فی‎الواقع چُنین چیزی هم بوده باشد، هرچند ناخودآگاه). ولی شاید این آیه و قولِ مسیح چندان قانع کننده نباشد-یا برای بعضِ کسان چُنین نباشد-، بخصوص گناه تا گناه و گناهکار تا گناهکار داریم. ناگهان پرده بر می‎افتد و آشکار می‎شود که، کسی که بسیار محل وثوق و اعتماد بوده است چیزی جز ظلمات و شرّ و بدی در او هیچ یافت نمی‎شده است. دیواری تاریک و سیاه هویدا میشود؛ آتشی بلند از تبهگنی و پلشتی بوده نه نوری از جانبِ شرقِ معنوی. نه تنها اعتمادهایی عمیق و عریق شکسته و خُرد و خراب می‎شوند، بلکه دلها و جانهایی زخم خورده است: زخمهایی ناسور...

پنجم: کسی خطاهای بیشمار و بسیار بد میکند و از همه جهت گناهکار قلمداد می‎شود(و نه تنها قلمداد بلکه فی‎الواقع چُنین است)، در جایی که قرارست بخاطر خطای ”الف“ محاکمه شود میگویند تو پیشتر هم خطای ”ج“ را نیز مرتکب شده‎ای. آنقدری که من می‎فهمم، به لحاظ منطقی نمیشود گفت آن خطای جیم را هم با الف به محک دادگاه می‎نهیم. دو ادّعا را باید جداگانه بررسید، و دو حکم جداگانه نیز میطلبند(جز آنکه ربطشان روشن و اثبات شود: آنقدری که من می‎فهمم).

ششم: کسی گناه کرده اما سعی کرده  خودش را اصلاح کند، کوشیده دیگر آن خطاها را مرتکب نشود و یا کمتر خطاهایی از آن دست کند—خواه خطاهای خواسته و خواه ناخواسته. هنوز دارد سعی میکند و هنوز، متأسفانه، شکست می‎خورد، امّا شاید اندکی و تنها اندکی و خردکی، اصلاح پذیرفته و  بهتر شده باشد(یا اُمیدوار است که بهتر شده باشد). خطاهای گذشته آثارشان باقیست—زخمهای ناسوری بر عُمقِ جانِ آدمهای واقعی—، امّا بعضِ این خطاها را دیگر انجام نمیدهد(و هر روز سعی می‎کند چنان نکند). سعی کرده آنچه  از خطا را که، در گذشته میکرده دیگر تکرار نکند هرچند توفیق چندانی هم حاصل نکرده است—هرچند هنوز نتوانسته دو وظیفه‎یِ پوزشخواهی و جبران را انجام دهد؛ شاید هنوز توانش را ندارد، نه اینکه نخواهد انجام بدهد(اگر این هنوز توانش را ندارد خودفریبی نبوده باشد)، هنوز و هر روز کابوسِ گناه میبیند—، با امروزش چه باید کند؟ چه باید کرد؟ (آیا می‎شود گذشته‎یِ تاریک و ظلمانی‎اش را فراموش کرد؟ نادیده گرفت؟ عفو کرد؟ باید چه کند؟(اگر توان آن کار را اصلًا داشته باشد)، باید چه کار کرد با او؟).

هفتم: شاید دیگر برایش مهم نیست بخشوده و عفو شود(از جانب دیگران). مهمتر شاید این باشد که خودش، خودش را عفو کند.

هشتم: اگر نمی‎شود گذشته را اصلاح کرد و آثارو  نتایجی که بر آن افعالِ گذشته مترتب شُده است را کاری کرد، اگر نمی‎توان از زیر سایه‎یِ سنگینِ تاریکِ گذشته رَها شُد، اگر حضوریْ می‎تواند چنان تاریک و ظلمانی باشد که، نه اصلاح بپذیرد و نه تغییری مثبت، اگر حضوری باعث رنج و بیادآوری رنجهایی دلخراش می‎شود، چه راهی می‎توان یافت؟

اندک اندک مسیر را باید تغییر داد

اندک اندک باید ناپدید شد

اندک اندک باید غایب شوی

اندک اندک حضور کمرنگ‎تر

امّا اینها فایده‎ای ندارند بنظرم. باید ناگهان محو شُد:

انگار نبوده‎ای.

فی عَیْنَیْکِ آلافُ المَرایا...

 عِنْدَما تَبْدَأُ فی عَیْنَیْکِ آلافُ المَرایا بَالکَلامْ

 یَنْتَهِی کُلُّ کَلامْ ...

 و اَرانی صامِتًا فی حَضْرَةِ العِشْقِ،

 و مَنْ فی حَضْرَةِ العِشْقِ یُجاوِبْ؟

 فَاِذا شاهَدْتِنِی مُنْخَطِفَ اللَّوْنِ، غَرِیبَ النَّظَراتِ...

 و اِذا شاهَدْتِنِی اَقْرَأُ کَالطِّفلِ صَلاتِی...

 و علیٰ رَأْسِی فَراشاتٌ، و اَسْرابُ حَمامْ...

 فَاَحِبِّینِی، کَما کُنْتِ، بُعُنْفٍ و جُنُونِ...

 و اٌعْصِرِی قَلْبِیَ، کَالتُّفّاحَةِ الحَمْراءِ، حَتّیٰ تَقْتُلِینی...

 و علیٰ الدُّنیا السَّلامْ...

..........

 دیگر بار که در چَشْمانَتْ هِزاران آینه، دوبارینه سُخَنْ می‎گویند

 هر سُخَنی [جُمْلِگیّ سُخَنانْ] پایان می‎گیرد...

 خود را در آستانۀ عِشْقْ خاموش می‎یابم

 و کیست که در آستانِ عِشْقْ پاسُخی گوید؟

 اگر مرا پَریده رنگ و غَریبْ‎نِگاه دیدی...

 و اگر دیدی چونان کودکی نماز می‎گُزارم

 و بر سَرَم پروانه‎ها و فوجی از کبوتران است...

 به تُندی[شدّت] و جنون‎ام، همچون گذشته، دوست‎بدار

 قَلْبَم را بِفِشار، چونان سیبی سُرخ، حتّی اگر کُشته‎ام خواهی...

 و بر دُنیا بدرود...

 __________

 * پاره‎ای از شِعرِ «تَجَلَّیاتٌ صُوفِیَّه» از ”نِزار قَبّانی“. با نیم‎نگاهی به تَرجَمۀ موسیٰ اسوار.

**شعر را برای کَسی تَرجَمه کرده‎ام که، بی‎هیچ گفت‎وگویْ می‎توانم در حقَّش گفت: «مرا در همه عالَم یک دوست باشد!». به خواستِ همان یگانه دوستْ نامش مکتوم ماند...آرزویی از سویدایِ دل و جان: أَحوالش بهبود یابد. همین و بَس.

مرا در همه عالَم یک دوست باشد ... !

زخمِ ناسور

«آدمی چندان در عطوفت پیش میرود که گویی اگر... محبّتی را با محبّت پاسخ نگوید، گناه کرده است. این است آنچه در میان دوستان پسندیده است؛ و از همین روست که در مرگِ دوست سوگوار میشویم. این ظلام آلام، این عذوبتی که به تلخی گراییده است، این قلب غرقه در اشک و حرمان برای زندگی کسانی که میمیرند، و نیز مرگ کسانی که زنده‎اند».*

احساسِ مَنْ در این روزها، همینست: گُناهی که کرده باشم، عذوبتی که به تلخی گراییده و قلب غرقه در اشک و حرمان و زندگی‎ای که مرگ است...

 

 

*اعترافات، آگوستین.

قَبَس...

 اِنگار دِرَختی باشم، از ریشه خُشکیده، خُشکیده ریشه در شِنزار، اِنگار دِرَختی باشم شاخه خُشکیده، برگها فروپَژمُرده، قامَتْ  شکسته،انگار کابُل باشم بعد از انتحار، اِنگار کوچه‎هایِ ویرانِ قاهره بعد از جنگ، انگار بیروتِ ویران، انگار بیت‎المقدَّسِ بی‎ایمان، طورِ سینا بی‎شُعله، اِنگار بَلخ بی‎ مزگت، لهاسا بی بودا، اِنگار هزار گُنجِشکِ مُرده در گلویم خُفته، اِنگار شَمعی باشم کوچک و نحیفْ آب شُده بر بیکرانِ اقیانوس، اِنگار قَبَسی باشم مُنجَمِد و یَخ زده، اِنگار صلیبی که هست و نمی‎بینم و بر دوش می‎کشم، انگار پطرس که مسیح‎ را اِنکار کرده باشد، اِنگار دیاری بَعید، تاریخی گُم شُده، سرزمینی متروک، عَلَفی بی‎سبزی، گُلِ سُرخی بی سیّاره، زمینی بی‎آدم،  اِنگار هزار اقاقیِ خاموش، اِنگار سینه‎ام قندیلِ حُزن از آبهایِ دریایِ اندوه، اِنگار تصویر و تمثالی از نسیان، اِنگار آسمانی بی‎پرنده، شعری بی‎شاعر، مَشْعَلی خاموش، زنبَقی مُرده... اِنگار نامه‎ای نرسیده، مادری بی‎فرزند، فرزندی کُشته شده در جبهه، اِنگار حافظۀ شهیدی گُم‎نام، اِنگار چشمانی منتظر، چشمانی بی‎اُمید، اِنگار قلبی که نمی‎تپد، نبضی که نمی‎زند، اِنگار خونی که گرم نیست، آغوشی که تُهی است، اِنگار دشنه‎ای در قلبْ...

او آتش است و جان و دل پروانه و خاکسترش

شبِِ قبل خبر رَسیده بود، بلیت گرفتم، فردا شب، حدودِ ساعت 8 شب، داشتم آماده میشدم که به فرودگاه بروم. پرواز تأخیر داشت. باید میرفتم قزوین، پویان-دوستی بغایت عزیز و مهربان و صمیمی-، در وضع‎وحالِ بدی بود. با لیلا تماس گرفته بودم که می‎آیم. گفتم به پویا خبری نرسد، اگر نه ممانعت میکرد و دوست نداشتم در آن اوضاع و احوال برای من وقت و انرژی بگذارد که نیا و البته من هم حرف گوش نمیکردم... مادرش-که دوست میداشتم‎اش چه بسیار-، سکتۀ مغزی کرده بود، دو روز بعدتر، صبح، پایِ میز صبحانه خبر رسید که تمام کرده...

داشتم آماده میشدم بروم فرودگاه، غمگین بودم، چند روز پیشتر، دوستی دیرین، عزیزی یگانه، یکی از صمیمیترین دوستانی که در زندگی داشتم، و یکی از شریفترین انسانهایی که دیده بودم و چشم روزگار بخود دیده بود-و اگر اندک خوبی‎ای داشتم بخاطر همنشینی با نازنینی چنو بود-، تصادفی کرده بود، دور از سرزمینی که زندگی میکنم، در قارۀ دیگری، و در سرزمینِ مادری‎اش-بعد از مدّتها به موطن‎اش بازگشته بود و حالا تصادف...-، هیچ چیز خوب نبودف چراغهایِ اُمید کم‎سو بودند، شبی که پرواز داشتم، ساعتی قبل از حرکت تلفن زنگ خورد. خبر کوتاه بود، انگاری دُنیا بر سرم آوار شود: تمام کرد... گریه کردم، دوست داشتم فریاد بکشم امّا نمیشد، انگار دهانم را دوخته باشند... آوارِ غیاب‎اش هنوز تازه است، خاکسترش هنوز آتشی است که زبانه میکشد، زخمِ نبودش بر جانم تا اعماقِ تن و جانم را سوراخ کرده... یادش همیشه اشکی در گوشۀ چشم‎ام است، بغضی که همچون گرهی گلوگاه را سد کرده باشد... هق هقی که خفه‎ام میکند... نَفَس حبس میشود در سینه... امروز اوّلین سال است ... مادر پویان، و رفیقی مُوافق... 

آن روزهای آخِر آمده بود سری بزند به من. مدّتها بود ایران نیامده بود، چه شاد بود که دوباره توانسته بیاید، قرار بود برود به دوستان سر بزند، هوایی تازه کند، و تابستان را برگردد و چند ماهی بماند اینجا، همچون گذشته. این پا و آن پا میکردم زودازود برگردد. رفت و هیچوقت برنگشت...خاکستری بر شانۀ باد و بر پهنۀ دریا...

مکانش تُهیتر ...این روزها دلتنگتر... تلختر...تلختر...