داستانی که خیلی پلیسی نیست!

در داستانهای پلیسی‎ای که همه می‎شناسیم، کمابیش همه‎ی حدس و گمانهایِ کاراگاه/  پلیس، مُصیب است(خطایی هم باشد سریع اصلاح می‎شود و هر خطایی انگار اصلاح‎شدنی است). آخِرِ ماجرا نیز، همیشه، خوب‎وخوش تمام می‎شود، عامل شرّ پیدا می‎شود، و درد و رنجهایی که به بار آورده، معمولًا مرتفع می‎شود و زخمهای جسمی و آلامِ روحی و روانی نیز رفو. اگر هم نشد، به إجبارِ خوانندگان، بعد از مرگِ قهرمانِ داستان، باز قهرمان، بنحوی طبیعی یا غیرطبیعی، زنده می‎شود و شرّ را شکست می‎دهد. نظامِ جهانِ غالبِ داستانهایِ پلیسی، مثل خیلی داستانهای واقعی در زندگی واقعی دو قطب دارد: خَیر و شرّ.(و فهمِ من از زندگی معمولِ مردمانْ این است که غالباً همه چیز را دو قطبی و سیاه و سفید می‎فهمیم و نه طیفی وسیع و مدرّج و رنگارنگ.) 

امّا، زندگیْ داستانِ پُلیسی به‎ سبکِ داستانهای شرلوک هومز و پوآرو و ... نیست که، حادثه‎ای رُخ دهد، و بعد بدنبالِ شواهد بگردیم و با حدس و گمانهای منطقی و إستدلال، نتیجه‎ای مشخّص و معیَّنْ حاصل کنیم: نتیجه‎ی منطقی‎ای که—ای‎بسا—، در آن شکْ رخنه‎ای نمی‎تواند کرد. چقدر از زندگی ما اندیشیده و متأملانه است که، بخواهیم همان اندکک را نیز به کلیّت زندگی‎مان تعمیم دهیم؟ و چقدر از زندگیِ ما را علل مخفَّفه و تصادفِ محض و بخت‎وإقبال تشکیل داده است؟ 

راویِ اصلیِ داستانِ " قولْ: مرثیه‎ای بر رُمانِ پُلیسی"(که خود پُلیسی پیرسال است)* در جایی خطاب به کسی که تخصص‎اش داستانِ پُلیسی است می‎گوید: « شُما دُنیایی می‎سازید که بتوان برآن پیروز شد.»(یا شاید باید تأکید کنم: ضرورةً باید برآن پیروز شد) دُنیایی مثلِ بازیِ شطرنج: خانه‎ها از پیش مشخّص، تکنیکها، تحلیل، روش، اصول، حرکت و ... ، جایِ همه چیز مشخّص و معیّن است، تنها لازم است مقداری هوش و منطق و استدلالِ قیاسی و استقرایی، و روابطِ علّی-معلولی بدانیم. اگر مُهره‎ای حرکتی می‎کند، لابُد علّتی داشته است، نظامِ جهانْ نظامی علّی-معلولی است. چیزی بی‎علّت نیست. همه چیز روشن است و یا روشن خواهد شُد، فقط اندکی صبر لازم است؛ آفتابِ حقیقت آخر‎الأمر طلوع خواهد کرد.

شخصیّتهای داستانهای پُلیسی نیز غالبًا بسیارتیزهوش‎اند و دقیق‎النظر، با علمی از علوم آشنایی خوبی دارند، فرهیخته‎اند و به منطق مسلّط، و البته نوعًا تُهی از عاطفه(یا کم عاطفه‎اند، یا عاطفه مهمّ نیست یا کم اهمیّت است!). جنایتی که اتّفاق افتاده، بیشتر چیزی چونان حلّ مسأله‎ای در ریاضیّات است، کاراگاهِ تیزهوشِ داستان نیز در وهله‎ی نَخُست برایِ نَفْسِ لَذَّت‎بُردن می‎خواهد جنایت را حلّ کند، مثل یک ریاضیدان که مسأله‎ای را حلّ می‎کند. منطقِ سرد بر جهانِ داستانِ پُلیسی حکمفرماست، انگار همه چیز از عاطفه تُهی است. بیشتر جنایتکارها نیز، آدمهایی تیزهوش‎اند و حتّی فرهیخته و بسیار منطقی. 

داستانِ پُلیسی جهانِ ایده‎آلی است! امّا جهانِ واقعی، نامنتظر نیست حادثه‎ای ساده، تمام حساب و کتاب ما را به هم بریزد، بسیاری علل درکارند که ما از آنها کمترین اطّلاعی نداریم. داستانِ قولِ دورنمات، هم آن نظامِ دو قطبیِ خَیر و شرّ و هم علّی‎ومعلولی را بر هم می‎زند، دستِ امور مخفی و شانسی و تصادفی باز می‎شود، و کاراگاهِ باهوشِ داستان که از برایِ شکارِ قاتلی—که اصلًا باهوش نیست و کودن نیز هست—، کمین کرده، هرگز قاتل را دستگیر نمی‎کند. حادثه‎ای مضحک اتّفاق می‎افتد، همچنان که حادثه‎ای احمقانه باعث شده بود قاتل بعد از قتل نخست چندین قتل را مرتکب شود. 

چه می‎خواهم بگویم؟ دارم می‎گویم انتظاراتِ ما ضرورةً وَجهی منطقی ندارند، و لزومًا برآورده نیز نمی‎شوند: واقعیّت زندگی این است. یا دقیق‎تر: یکی از واقعیّات مهمّ زندگی بنظر(و تجربه‎ی) من این است. – حالا اگر کسی به بیماری سختی مبتلاء شده باشد و مُدام بگوییم(حتّی آقا یا خانم پزشک)، بهتر می‎شوی، خوب می‎شوی و فلان است و بیستار، و آزمایشها بهمان چیزهای خوب هم نشان می‎دهند(کنار بسیاری چیزهای ناخوب)، شاید بد نیست به بیماری که مبتلاء است، لابُد درد هم متحمّل می‎شود، اندکی حقّ داد که نگران باشد، حتّی ناامید باشد و افسرده(هرچند اینها ذیلِ حقّ و حقوق قرار نگیرند!)، اگر کسانی--از دوستان، آشنایان و اقوام و ...--، مُدام می‎گویند خوب می‎شوی و ... ببین فلان است و بهمان، شاید بد نباشد به واقعیّتها بیشتر توجّه کنند تا بهتر بفهمند وضع اینقدرها هم خوب نیست که "تصوّر" می‎کنند. 

اینکه من چه "تصوّری" از واقعیّت دارم و "واقعیّتِ بالفعل" چیست، دو چیزاند. و اینکه بخواهم آن تصوّرِ ای‎بسا ناراستِ خودم و تجربه ناشده‎ام از واقعیّت را به کسی که دارد دردی می‎کشد و رنج و محنتی می‎برد، مدام گوش‎زد کنم، شاید چندان هم با واقعیّتِ صُلب و سختِ کسی که دارد دردی و رنجی متحمّل می‎شود، موافق نیفتد. 
شاید بد نباشد که گاهی این سخن حکیمانه را با خودمان تَکرار کنیم:

امور و افعال همان اند که هستند و آثار و نتایج شان نیز همان خواهند بود که خواهند بود؛ پس چرا از فریب خوردن خوشمان بیاید؟**

*از این داستان دو ترجمه به فارسی بدست داده شده است: عزت‎الله فولادوند از روی ترجمه‌ی انگلیسی(بدونِ عنوانِ دوم)، و محمود حسینی‌زاد از روی اصلِ آلمانی(با عنوانِ دُوُم-ولی بجای "مرثیه"، ترجمه کرده است "فاتحه".)

**و فکر می‌کنم این جمله را کسی جایی ترجمه کرده بود اما کی و کجا یادم نیست!